Ετυμολογικά η λέξη πειθαρχία αποτελείται από τις λέξεις πείθω/ομαι και τη λέξη αρχή/ω, που σημαίνει υπακοή μέσω της πειθούς σε κάποιον ο οποίος εκπροσωπεί κάποια αρχή. Σύμφωνα με το λεξικό του καθηγητή Γ. Μπαμπινιώτη, πειθαρχία είναι «κάθε υποταγή στους ανωτέρους, σε ορισμένες αρχές, στους νόμους, στους ισχύοντες κανόνες…»
Η πειθαρχία για τους αρχαίους έλληνες ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες εύρυθμης λειτουργίας του πολιτεύματος (δημοκρατίας, ολιγαρχίας, αριστοκρατίας, μοναρχίας) και ηθική καταξίωση της ζωής (υπακοή στους άγραφους νόμους των θεών, σεβασμός στους γονείς και στους ξένους, αμέριστη συμπαράσταση στους φίλους, τήρηση όρκων κ.λ.π).
Στην αρχαία τραγωδία η «ύβρις» και η «τίσις» (τιμωρία) παίρνουν όχι μόνο ανθρώπινες αλλά και κοσμικές διαστάσεις. Η παραβίαση των θείων νόμων διασαλεύει την κοσμική τάξη, η οποία για να αποκατασταθεί, απαιτεί την παραδειγματική τιμωρία του ενόχου.
Στις μέρες μας, η έννοια της πειθαρχίας, πολύ συχνά χρησιμοποιείται, για να υποδηλώσει την απόλυτη υποταγή ή και τη μέθοδο υποταγής σε κάποια αρχή. Ακόμη η έννοια μπορεί να περιλαμβάνει και τη διαμόρφωση χαρακτήρων ή ακόμη και το εργαλείο επιβολής συγκεκριμένων ιδεών και πρακτικών που δε συμφωνούν με το κοινό αίσθημα για το δίκαιο ή στη διάχυτη αντίληψη περί εξουσίας, ηθικής και ελευθερίας. Ενσωματώνει επίσης και αρνητικά στοιχεία, κυρίως μετά το πνεύμα ελευθερίας, που ακολούθησε τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό σε σύγκριση με τις πρακτικές των ολοκληρωτικών καθεστώτων του παρελθόντος και του παρόντος.
Έτσι διακρίνουμε:
· Το στάδιο της συναίνεσης, όπου το άτομο ελέγχεται από διάφορες καταστάσεις πόνου και ευχαρίστησης τις οποίες και συνηθίζει. Η πειθαρχία εδώ εμφανίζεται συνειρμικά.
· Το στάδιο της αυταρχικότητας, όπου το άτομο αποδέχεται την ανωτερότητα κάποιων ατόμων και υπακούει στη θέλησή τους. Αυτό το στάδιο πειθαρχίας αναπτύσσεται σε αυστηρά ιεραρχημένες κοινωνικές ομάδες όπως είναι ο στρατός, η δημόσια διοίκηση ή ιδιωτική πρωτοβουλία κ.λ.π.
· Το στάδιο της κοινωνικής πειθαρχίας, όπου το άτομο ελέγχεται μέσω κοινωνικών δυναμικών, που αναπτύσσονται στις διάφορες κοινωνικές ομάδες. Κυρίαρχο ρόλο εδώ παίζει ο κοινωνικός έλεγχος και οι μηχανισμοί του. Σ’ αυτό το στάδιο μπορεί να συμπεριληφθεί και η σχολική πειθαρχία.
· Το στάδιο της προσωπικής πειθαρχίας, όπου το άτομο μαθαίνει να ελέγχει τον εαυτό του μέσα από τις προσλαμβανόμενες κοινωνικές παραστάσεις, τις ιδέες του, την κυρίαρχη ιδεολογία, τους κοινωνικούς αγώνες και τις αξίες κ.ά. Το τελευταίο αυτό στάδιο αποτελεί το αποκορύφωμα των προηγούμενων, όπου η πειθαρχία μετατρέπεται σε προσωπική υπόθεση του ατόμου, δηλαδή οδηγεί το άτομο στην κατάσταση της αυτοπειθαρχίας.
Ειδικότερα, η κοινωνική πειθαρχία, είναι συγκεκριμένος τρόπος ανθρώπινης συμπεριφοράς, που ανταποκρίνεται στους κανόνες δικαίου και ηθικής, οι οποίοι έχουν καθιερωθεί σε μια κοινωνία. Η πειθαρχία είναι απαραίτητος όρος για την ύπαρξη της κοινωνίας και καθορίζεται πάντοτε από τις επικρατούσες κοινωνικές θέσεις τις οποίες και κατοχυρώνει. Σε τελευταία ανάλυση, η πειθαρχία καθορίζεται από το βαθμό συνδυασμού των προσωπικών συμφερόντων των μελών μιας κοινωνίας με τις ανάγκες τους και με τους κοινωνικά καθορισμένους κανόνες συμπεριφοράς. Αν οι κανόνες αυτοί δε γίνονται αποδεκτοί, παρουσιάζονται αποκλίσεις στη συμπεριφορά των ατόμων, που είτε ρυθμίζονται με τη βοήθεια του κοινωνικού ελέγχου ή μπορεί να οδηγήσουν σε αλλαγές των κανόνων και θεσμών που ισχύουν.
Το πνεύμα της πειθαρχίας όμως, σε κάθε της μορφή, ξεκινά με τον περιορισμό των επιθυμιών και των ορέξεων του ατόμου, δηλαδή από την αυτοπειθαρχία. Αυτή προϋποθέτει βαθιά αφομοίωση των κανόνων της κοινωνίας αλλά και πλήρη συνειδητοποίηση του εαυτού μας, των ιδιαιτεροτήτων και των αδυναμιών μας και τηρείται χωρίς εξωτερικές κυρώσεις. Είναι αποτέλεσμα της διαδικασίας της κοινωνικοποίησης που έχει προηγηθεί και είναι συνάρτηση της αποτελεσματικότητάς της.
Τελικά μπορούμε να υποστηρίξουμε πως την πειθαρχία δεν πρέπει να την ορίζουμε με αρνητικούς όρους ως επιβολή ή ως άσκηση βίας, αλλά κυρίως ως μια προσπάθεια αύξησης των δυνατοτήτων των ατόμων και ταυτόχρονα τον έλεγχο αυτών προς ένα συγκεκριμένο σκοπό. Στηρίζει την κοινωνία, στοιχειοθετώντας τη μετάβαση από τους κανόνες στις αξίες και αντίστροφα, προσφέροντας έτσι μια βάση για το συνολικό οικοδόμημα της συγκρότησης της κοινωνίας. Γι’ αυτό άλλωστε έχει διεισδύσει σε όλες τις εκφάνσεις του κοινωνικού βίου.
Δημήτρης Ζαχαρίου
