Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά μνημεία,
ενταγμένα στον κατάλογο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της Unesco
Η πόλη της Θεσσαλονίκης
υπήρξε κατά τον Μεσαίωνα σημαντικό οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο στην
ευρύτερη περιοχή της Βαλκανικής χερσονήσου, πράγμα που αντανακλάται στα μνημεία
ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής αξίας που διασώζονται έως και σήμερα. Το 1988,
δεκαπέντε μεσαιωνικά μνημεία, που χρονολογούνται από τα Παλαιοχριστιανικά
χρόνια (4ος αι. μ.Χ.) έως και την Υστεροβυζαντινή περίοδο (13ος-14ος αι.)
εντάχθηκαν στον κατάλογο της UNESCO ως μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς. Μεταξύ
αυτών:
Ροτόντα: Θολωτό στρογγυλό κτίσμα (γύρω στα
306 μ.Χ), όμοιο με το Πάνθεον της Ρώμης. Προοριζόταν για ναός του Διός ή του
Κάβειρου ή κατ' άλλους ως Μαυσωλείο του Γαλέριου, αλλά δεν χρησιμοποιήθηκε. Μετατράπηκε
σε χριστιανικό ναό των Ασωμάτων Δυνάμεων πριν το τέλος του 4ου αιώνα και το
1590 σε τζαμί. Μετά την Απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, το 1912, αφιερώθηκε στον
Άγιο Γεώργιο. Ο σεισμός του 1978 προκάλεσε αρκετές ζημιές στα ψηφιδωτά που
κάλυπταν το θόλο και τους τοίχους.
Αχειροποίητος: Στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, επί
της οδού Αγίας Σοφίας πάνω από την Εγνατία, σώζεται ο ναός της Αχειροποιήτου
του οποίου η χρονολογία ανέγερσης τοποθετείται γύρω στα μέσα του 5ου αι. Η
Αχειροποίητος εντάσσεται στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με
υπερώα, η οποία καταλήγει στα ανατολικά σε ημικυκλική αψίδα. Το 1430, η
Αχειροποίητος ήταν η πρώτη εκκλησία της πόλης που μετατράπηκε σε τζαμί, από τον
ίδιο το σουλτάνο, Μουράτ τον Β'.
Ναός Αγίου Δημητρίου: Ο πρώτος ναός ήταν ένα μικρό
προσευχητάριο που ιδρύθηκε μετά το 313 μ.Χ. (Διάταγμα των Μεδιολάνων περί
ανεξιθρησκίας) στον τόπο μαρτυρίου του Αγίου Δημητρίου. Το 412-413 μ.Χ., ο
έπαρχος Ιλλυρικού Λεόντιος ίδρυσε στον ίδιο χώρο μια μεγάλη τρίκλιτη βασιλική,
κάτω από το ιερό βήμα της οποίας διατήρησε τμήμα των θερμών όπου μαρτύρησε ο
Άγιος Δημήτριος. Αυτή κάηκε το 629-634. Μετά την πυρκαγιά αναγέρθηκε μια
μεγαλύτερη πεντάκλιτη βασιλική που αποτελούσε κατά τη βυζαντινή εποχή το κέντρο
λατρείας του Αγίου. Το 904 ο ναός λεηλατήθηκε από τους Σαρακηνούς. Το 1185,
κατά την άλωση της πόλης από τους Νορμανδούς, κλάπηκε το σκήνωμα του Αγίου Δημητρίου
το οποίο βρέθηκε σε μοναστήρι στη Βόρεια Ιταλία. Η κάρα και μέρος των λειψάνων
του Αγίου επιστράφηκαν το 1978 και τοποθετήθηκαν στο δυτικό κλίτος σε αργυρή
λειψανοθήκη κάτω από το ομοίωμα του παλιού κιβωρίου.
Το 1492-93 ο ναός
μετατράπηκε σε τζαμί με το όνομα Κασιμιέ Τζαμί. Η λατρεία του Αγίου μεταφέρθηκε
σε μια τρίκλιτη βασιλική, που υπήρχε ήδη στα τέλη του 13ου αι. στην θέση της
σημερινής Μητρόπολης και κάηκε το 1890.
Ο Ναός του Αγίου Δημητρίου
αποδόθηκε ξανά στη χριστιανική λατρεία το 1912, αλλά κάηκε σχεδόν ολοκληρωτικά στην μεγάλη
πυρκαγιά του 1917. Οι εργασίες αναστήλωσης που ξεκίνησαν σχεδόν αμέσως
τελείωσαν μόλις το 1948. Από το 1988 η κρύπτη του ναού λειτουργεί ως μουσειακή
έκθεση, όπου εκτίθεται συλλογή γλυπτών, κιονόκρανων, θωρακίων και αγγείων από
τις διάφορες φάσεις της ιστορίας του ναού.
Μονή Λατόμου: Κτίστηκε πάνω σε ρωμαϊκό κτίσμα στα
τέλη 5ου - αρχές 6ου αιώνα ως καθολικό της μονής Λατόμου. Την ίδια περίοδο φιλοτεχνήθηκε στην αψίδα ένα, μοναδικό στον κόσμο, ψηφιδωτό που απεικονίζει το "όραμα του Ιεζεκιήλ": ο Χριστός "Εμμανουήλ" (νεαρός) στο κέντρο, κάθεται σε πολύχρωμο τόξο, ενώ γύρω του εικονίζονται τα σύμβολα των τεσσάρων Ευαγγελιστών, στην αριστερή γωνία ο προφήτης Ιεζεκιήλ στις όχθες του ποταμού Χοβάρ και στη δεξιά ο προφήτης Αββακούμ ή Ησαΐας.
Το 1430 με την άλωση
της Θεσσαλονίκης μετατράπηκε σε τζαμί, ενώ το μοναδικό στο είδος του ψηφιδωτό της
είχε καλυφθεί με ασβεστοκονίαμα. Το 1921 αποδόθηκε στη χριστιανική λατρεία και
τότε αποκαλύφθηκε το ψηφιδωτό. Το μνημείο σήμερα λειτουργεί ως ναός.
Ναός Αγίας Σοφίας: Ο ναός βρίσκεται στη συμβολή των
οδών Αγίας Σοφίας και Ερμού. Αφιερωμένος στο Χριστό, τον "αληθή Λόγο και Σοφία"
του Θεού. Είναι ένας από τους παλαιότερους και σπουδαιότερους χριστιανικούς
ναούς της πόλης, ο οποίος παρέμεινε ακέραιος στο πέρασμα του χρόνου.
Χτίστηκε στα μέσα του
7ου αιώνα στη θέση μιας μεγάλης παλαιοχριστιανικής βασιλικής, που καταστράφηκε,
πιθανόν από σεισμό. Το 1523/24 μετατράπηκε σε τζαμί από τους Οθωμανούς, ενώ υπέστη
σημαντικές ζημιές από πυρκαγιά το 1890. Κατά τις εργασίες αποκατάστασης των
ζημιών αποκαλύφθηκε το ψηφιδωτό του τρούλου από τον βυζαντινολόγο Κάρολο Ντηλ,
με οδηγίες του οποίου έγινε και η διακόσμηση των υπόλοιπων επιφανειών του ναού
που διατηρείται μέχρι σήμερα. Το 1981 βρέθηκαν πίσω από τα στασίδια του δεξιού
χορού, τα λείψανα του Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Βασιλείου (9-10ος μ.Χ αι.)
καθώς εντός των καθεδρικών ναών ήταν σύνηθες να ενταφιάζονται επίσκοποι.
Αρχιτεκτονικά, η Αγία
Σοφία, είναι χτισμένη στον τύπο της βασιλικής με θολωτό. Οι κίονες του
κεντρικού κλίτους είναι τραβηγμένοι προς τα πλάγια, ώστε ο κεντρικός χώρος του
ναού να έχει σχήμα ισοσκελούς σταυρού. Μπορεί έτσι να θεωρηθεί μια μεταβατική
μορφή μεταξύ της βασιλικής με τρούλο και του εγγεγραμμένου σταυροειδούς, που
κυριαρχεί στη βυζαντινή ναοδομία από το 10ο αιώνα και μετά.
Ο ναός διακοσμήθηκε την
περίοδο της Εικονομαχίας, με ανεικονικά ψηφιδωτά που σώζονται μέχρι σήμερα στην
καμάρα του ιερού. Ο μεγάλος χρυσός σταυρός στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης
αντικαταστάθηκε με το ψηφιδωτό της Θεοτόκου το 787-797 μετά την νίκη των
Εικονολατρών. Στον τρούλο εικονίζεται στο κέντρο η Ανάληψη του Χριστού, με τους
Δώδεκα Αποστόλους, την Παναγία και δύο αγγέλους να παρακολουθούν περιμετρικά
πιο κάτω.
Παναγία των Χαλκέων: Στη συμβολή των οδών Εγνατίας και
Αριστοτέλους. Κτίστηκε στο χώρο του Μεγαλοφόρου (μεγάλο forum, δηλ. της κεντρικής αγοράς της Θεσσαλονίκης), κοντά
στη Χαλκευτική στοά, όπου έως και σήμερα συναντά κανείς τα εργαστήρια των χαλκωματάδων.
Χτίστηκε το 1028 από τον
πρωτοσπαθάριο Χριστόφορο, "κατεπάνω" (δηλ. διοικητή) της Λομβαρδίας. Η
κάτοψη της είναι αυτή του κλασικού εγγεγραμμένου σταυροειδούς τρουλαίου ναού,
που κυριάρχησε στην αρχιτεκτονική την εποχή της Μακεδονικής δυναστείας. Άλλοι
δύο τρούλοι υπάρχουν στον νάρθηκα. Ολόκληρο το οικοδόμημα είναι χτισμένο από
πλίνθους, λόγω των οποίων ονομάστηκε «Κόκκινη Εκκλησία». Η εξωτερική όψη είναι
διακοσμημένη με πλήθος καμαρών και παραστάδων, στοιχεία κωνσταντινοπολίτικης
επιρροής. Εσωτερικά, μεγάλο μέρος της διακόσμησης με σκαλιστά μάρμαρα και νωπογραφίες
έχει διατηρηθεί. Με την άλωση της πόλης το 1430 από τους Οθωμανούς Τούρκους, μετατράπηκε
σε τζαμί που ονομαζόταν Καζαντζηλάρ Τζαμί («Τζαμί των Καζαντζήδων δηλ. χαλκέων»)
Ναός Αγίων Αποστόλων: Στην αρχή της οδού Ολύμπου, κοντά στα
δυτικά τείχη της Θεσσαλονίκης και νότια της Ληταίας Πύλης. Αποτελούσε καθολικό
μοναστηριού αρχικά αφιερωμένη στη Θεοτόκο. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο των
σύνθετων πεντάτρουλλων τετρακιόνιων σταυροειδών εγγεγραμμένων ναών με νάρθηκα,
περίστωο, δύο παρεκκλήσια και λιτή. Κτίστηκε την περίοδο 1310-1314 από τον
Οικουμενικό Πατριάρχη Νήφωνα τον Α' όπως φαίνεται από επιγραφές της εκκλησίας
που φέρουν το όνομά του. Ο εσωτερικός διάκοσμος σώζεται αποσπασματικά καθώς η
εκκλησία υπέστη καταστροφές από τους Οθωμανούς όταν μετατράπηκε σε τζαμί την
περίοδο 1520-1530, με την επωνυμία Σοούκ Σου Τζαμί (τζαμί του κρύου νερού). Την
ίδια περίοδο κτίστηκε και το γειτονικό Πασά Χαμάμ.
Ναός Αγίου Νικολάου Ορφανού: Κοντά στα
ανατολικά τείχη της Άνω Πόλης, ανάμεσα στις οδούς Ηροδότου και Αποστόλου Παύλου.
Περικλείεται από περίβολο και αποτελεί μετόχι
της Μονής Βλατάδων, υπαγόμενο στο Πατριαρχείο. Κοσμείται με υπέροχες
τοιχογραφίες ανώνυμου θεσσαλονικιού αγιογράφου του 1310 περίπου, που
αντανακλούν την αναγέννηση των Τεχνών της εποχής των Παλαιολόγων.
Ναός Αγίου Παντελεήμονα: Η εκκλησία
ταυτίζεται με το καθολικό της βυζαντινής μονής της Θεοτόκου Περιβλέπτου,
γνωστής και ως μονής του κυρ Ισαάκ από τον ιδρυτή της μητροπολίτη Θεσσαλονίκης
Ιάκωβο (1295-1314), μετέπειτα μοναχό Ισαάκ. Βρίσκεται στο κεντρικό τμήμα της πόλης,
στη συμβολή των οδών Εγνατίας και Ιασωνίδου. Ανήκει στον τύπο του σύνθετου
τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμένου με νάρθηκα και περιμετρική στοά, που
ανατολικά απολήγει σε δύο παρεκκλήσια. Η μονή αποτέλεσε πνευματικό κέντρο του
14ου αιώνα και συνδέθηκε με τη συγγραφική και διδακτική δραστηριότητα δυο
σημαντικών Θεσσαλονικέων: των κορυφαίων λογίων ελληνιστών Θωμά Μαγίστρου και
Ματθαίου Βλάσταρη.
Ζαχαρίου Δημήτρης, φιλόλογος
4/11/2017
χρησιμοποιήθηκαν πληροφορίες από την el.wikipedia.org
